Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας: Πως απο την εξιδανίκευση του άλλου πηγαίνει ακαριαία στην υποτίμηση

Η οριακή διαταραχή προσωπικότητας (borderline personality disorder – BPD‎) περιγράφεται ως μια παρατεταμένη διατάραξη της λειτουργίας της προσωπικότητας ενός ατόμου. Εμφανίζεται σε ηλικία μεγαλύτερη των δεκαοχτώ χρονών, μολονότι παρατηρείται και σε εφήβους.

Οι οριακοί ασθενείς χαρακτηρίζονται από ασυνήθιστα επίπεδα αστάθειας στη διάθεση, στο συναίσθημα, στη συμπεριφορά και στην εικόνα εαυτού, καθώς και από χαοτικές σχέσεις με το αντικείμενο. Για τα οριακά άτομα τίποτα δεν είναι «γκρίζο» ή «περίπου» γι’ αυτά τα άτομα. Τα πάντα για αυτούς είναι είτε μαύρα είτε άσπρα.

Βρίσκονται στο μεταίχμιο νεύρωσης και ψύχωσης και εκδηλώνουν παρορμητικότητα, αυτοκτονικές πράξεις, αυτό-ακρωτηριασμούς, προβλήματα ταυτότητας και αισθήματα κενού και ανίας.

Επιδημιολογία

Ο επιπολασμός της οριακής διαταραχής της προσωπικότητας ανέρχεται στο 2% του γενικού πληθυσμού. Από τους οριακούς ασθενείς, το 90% έχουν ακόμη μία ψυχιατρική διάγνωση, ενώ το 40% έχουν ακόμη δύο διαγνώσεις. Επίσης, στις οικογένειες του ατόμου με οριακή προσωπικότητα υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης αντικοινωνικής προσωπικότητας, θυμικών διαταραχών και εξάρτηση από ουσίες.

Συναισθήματα

Τα συναισθήματα τους είναι έντονα, ευμετάβλητα και μπορούν να σε ανυψώνουν όταν βρίσκονται σε καλή κατάσταση αλλά μπορούν και να σε συντρίψουν όταν δεν είναι. Μπορείς για αυτούς να είσαι πρίγκιπας ή χαζός. Όταν τσακώνονται στις σχέσεις τους, όλα τα άσχημα συναισθήματά τους, προβάλλονται στο σύντροφό τους. Μπορούν να γίνουν ιδιαίτερα εκδικητικοί και τιμωρητικοί με τα λόγια, τη σιωπή ή άλλες χειριστικές συμπεριφορές, οι οποίες μπορούν να αποβούν πολύ καταστροφικές για την αυτοεκτίμησή του σημαντικού άλλου.

Επιζητούν απελπισμένα να αγαπηθούν και να τους φροντίσουν, βρίσκονται ωστόσο ιδιαίτερα σε εγρήγορση για τυχόν πραγματικά ή φανταστικά σημάδια απόρριψης ή εγκατάλειψης.

Στους έντονους φόβους εγκατάλειψης που νιώθουν απαντούν με εξαρτημένες συμπεριφορές και κυρίως με θυμό και οργή που αντανακλά τη δική τους στρεβλή πραγματικότητα και εικόνα για τον εαυτό τους. Από την άλλη πλευρά, φοβούνται εξίσου τη ρομαντική κατάσταση που προσπαθούν να δημιουργήσουν, επειδή φοβούνται να κυριαρχήσει κάποιος πάνω τους , φοβούνται επίσης την υπερβολική οικειότητα, ακροβατούν για να εξισορροπήσουν το φόβο τους να μη μείνουν μόνοι ή να μη δημιουργήσουν οικειότητα. Για να το πετύχουν αυτό, προσπαθούν να ελέγξουν με εντολές ή χειραγώγηση, συμπεριλαμβανομένης της κολακείας και την αποπλάνησης.

Αίτια

Τα αίτια της διαταραχής δεν είναι γνωστά, αλλά συχνά έχει υπάρξει αμέλεια, εγκατάλειψη ή κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία και πιθανώς γενετικοί παράγοντες. Άτομα που έχουν ένα συγγενή πρώτου βαθμού με τη διαταραχή είναι πέντε φορές πιο πιθανό να την αναπτύξουν οι ίδιοι. Έρευνες έχουν δείξει μεταβολές του εγκεφάλου στην ικανότητα να ρυθμίζει τα συναισθήματα.

Συμπτώματα

Η οριακή (μεταιχμιακή) διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζει μερικά από τα παρακάτω συμπτώματα:

Φόβο Εγκατάλειψης

Το οριακό άτομο διακατέχεται συνήθως από έντονο φόβο ότι θα τον εγκαταλείψουν –ο οποίος μπορεί είτε να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα είτε όμως και όχι– και κάνει προσπάθειες για να αποφύγει αυτήν την εγκατάλειψη. Ο πόνος και ο τρόμος της εγκατάλειψης και το αίσθημα ότι είναι ανεπιθύμητος είναι τόσο μεγάλα, που αν και κάνει σχέσεις εξαρτητικές στην πραγματικότητα δυσκολεύεται να συνδεθεί ουσιαστικά, με αποτέλεσμα να αποχωρεί πρόωρα από μια σχέση από άμυνα ή από φόβο για να μην απογοητευθεί ή ματαιωθεί και ως εκ τούτου πληγωθεί.

Ακόμη και οι βραχυχρόνιοι χωρισμοί υπάρχει πιθανότητα να βιωθούν ως εγκατάλειψη, η οποία έχει άμεση και δυσμενή επίπτωση τόσο στο συναίσθημα που εκδηλώνει το άτομο όσο και στον τρόπο με τον οποίο βιώνει και βλέπει τον εαυτό του και αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Η εγκατάλειψη αυτή μπορεί να πάρει την έννοια για το άτομο ότι το ίδιο είναι “κακό” και για να καταφέρει να την αποφύγει να οδηγηθεί σε ενορμητικές αντιδράσεις.

Παρορμητικότητα

Η παρορμητικότητα που θεωρείται ένα γενικό χαρακτηριστικό του οριακού ατόμου, μπορεί να αφορά διάφορους τομείς και να εκδηλώνεται για παράδειγμα στη χαρτοπαιξία, την κατασπατάληση χρημάτων, την κατάχρηση του αλκοόλ, το ευκαιριακό σεξ χωρίς προφυλάξεις κ.α.

Ασταθείς σχέσεις

Το άτομο με οριακή διαταραχή έχει σχέσεις ιδιαίτερα ασταθείς. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι μπορεί να εξιδανικεύσει κάποιον αμέσως μόλις τον συναντήσει και να τον υποτιμήσει αργότερα, ειδικά στην περίπτωση που θα αισθανθεί ότι ο άλλος δεν είναι πραγματικά “παρών” απέναντί του. Έτσι, ο “ευεργέτης” μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε “απάνθρωπο σαδιστή”, μια αλλαγή που συμβαίνει όταν γίνει αισθητός ο κίνδυνος εγκατάλειψης ή και για οποιονδήποτε άλλο λόγο.

Για τον οριακό, τα συναισθήματα του στο σχετίζεστε είναι ακραία, και ακαριαία, ειδικά στον έρωτα, περνάνε πολύ εύκολα από το σε λατρεύω στο σε μισώ, από το δεν ζω χωρίς εσένα στο δεν σε εμπιστεύομαι και στο θα σε πληγώσω πριν με πληγώσεις εσύ, και μάλιστα για φαινομενικά ασήμαντο λόγο.

Διαταραχή ταυτότητας

Προβλήματα ταυτότητας συχνά παρουσιάζονται σε άτομα με τη συγκεκριμένη διαταραχή. Μπορεί να έχουν την εμπειρία δραματικών αλλαγών στον τρόπο με τον οποίο βιώνουν τον εαυτό τους, αναπροσδιορίζοντας τις αξίες, τη δουλειά τους, τη σεξουαλική τους ταυτότητα. Αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών είναι η προβληματική τους κοινωνική ένταξη. Στο βάθος τα άτομα αυτά έχουν την εντύπωση πως είναι “κακά”, αλλά μπορεί να υπάρξουν στιγμές που θα έχουν την πεποίθηση ότι δεν υπάρχουν καν ως άτομα. Φαίνεται να συνοδεύει τη ζωή τους μια αίσθηση κενού, διακατέχονται από αισθήματα ανίας και πάντα ζητούν να κάνουν κάτι.

Διακυμάνσεις συναισθημάτων

Ένα εξίσου σημαντικό σύμπτωμα της οριακής διαταραχής είναι ότι το συναίσθημα παρουσιάζει διακυμάνσεις, εφόσον περίοδοι οργής, πανικού ή απόγνωσης εναλλάσσονται με διαστήματα που χαρακτηρίζονται από καλή διάθεση.

Ένα χαρακτηριστικό της οριακής προσωπικότητας φαίνεται ότι είναι οι γνωσιακής φύσεως διαταραχές, ειδικά όσον αφορά τη δομή των εμπειριών. Το άτομο έχει την τάση να χάνει σε κάποιο βαθμό την αίσθηση της πραγματικότητας, όταν έρχεται αντιμέτωπο με καταστάσεις που δεν είναι γνωσιακά δομημένες γι' αυτό. Αυτή η κατάσταση, όμως, είναι προσωρινή λόγω του ότι η επαφή με την πραγματικότητα αποκαθίσταται συνήθως σύντομα, επειδή το άτομο είναι σε θέση και πάλι να την ελέγξει.

Σύμφωνα με την αναθεωρημένη 4η έκδοση του DSM, «η διάγνωση της οριακής διαταραχής εισάγεται όταν υφίστανται πέντε τουλάχιστον από τα ακόλουθα:

1. Ασταθής εικόνα για τον εαυτό — αυτό σημαίνει πως οι άνθρωποι αυτοί μπορεί πολύ γρήγορα να αλλάζουν και μάλιστα συχνά και διαμετρικά τις απόψεις τους, τις πεποιθήσεις τους, αυτά που τους αρέσουν, αυτά που δεν τους αρέσουν, τους στόχους τους, τις ηθικές τους αξίες κλπ.

2. Ασταθείς σχέσεις — με την ίδια ευκολία που αλλάζουν τα πιστεύω τους αλλάζουν και τη γνώμη τους για τους άλλους — από αγγέλους μέσα σε μια στιγμή τους θεωρούν διαβόλους και το αντίστροφο. Το δίπολο στο οποίο κινούνται οι απόψεις τους για τους άλλους είναι πάντοτε ακραίο: από την απόλυτη εξιδανίκευση στην απόλυτη απαξίωση.

3. Ασταθή συναισθήματα — τα άτομα με οριακή διαταραχή βιώνουν πολύ έντονα συναισθήματα, και ταχείες εναλλαγές συναισθημάτων, με μικρή ή και καμία εξωτερική αφορμή. Τα πιο επικρατή συναισθήματα είναι ο θυμός, η στενοχώρια και το έντονο άγχος, μεταξύ άλλων.

4. Απελπισμένες προσπάθειες να μην εγκαταλειφθούν ενώ πολλές φορές αυτή η εγκατάλειψη είναι φανταστική ή ψευδαίσθηση.

5. Έντονη παρορμητικότητα. Κατασπατάληση χρημάτων, γρήγορη οδήγηση, κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, ευκαιριακό σεξ χωρίς προφυλάξεις, υπερφαγία κ.α.

6. Συχνές απόπειρες αυτοκαταστροφής ή αυτοτραυματισμού, απόπειρες/απειλές αυτοκτονίας.

7. Χρόνια αισθήματα κενού και ανίας.

8. Δυσκολία διαχείρισης του θυμού ο οποίος μάλιστα συχνά εκδηλώνεται «δι' ασήμαντον αφορμήν».

9. Έντονο στρες που οδηγεί σε παροδική παράνοια ή σοβαρά διασχιστικά συμπτώματα (π.χ βρίσκουν τον εαυτό τους να συγκεντρώνεται σε ένα σημείο και να μην σκέφτεται τίποτα, νιώθουν αποκομμένοι από το σώμα τους, σαν να μην τους ανήκει, αισθάνονται σαν να βρίσκονται σε όνειρο και δεν γνωρίζουν αν ο κόσμος γύρω τους είναι αληθινός κλπ.) Συχνά χάνουν τη μνήμη τους σχετικά με το τι συνέβη κατά τη διάρκεια της διάσχισης.

Πως όμως πρακτικά εκφράζεται η οριακή διαταραχή στους ανθρώπους και στις σχέσεις τους με τους άλλους και πως απο την εξειδανίκευση μπορουν να περάσουν ακαριαία στην υποτίμηση του άλλου?

Στην πραγματικότητα ένας οριακός μπαίνει σε ρόλους. Έχει αίσθημα κενότητας λόγω απουσίας εσωτερικών κινήτρων και διάθεσης να χτίσει κάτι από μέσα του. Κυριεύεται από τον φόβο μήπως ο άλλος διαφοροποιηθεί και απομακρυνθεί από την φιγούρα που του καθρεφτίζει την αυτό εικόνα του.

Ως εκ τούτου, κάθε φορά που ο άλλος απομακρύνεται στον οριακό ανεβαίνει το απωθημένο άγχος, για εγκατάλειψη. Είναι σαν να ακούμε ένα μικρό παιδί να κραυγάζει από φόβο και ανασφάλεια, ένα παιδί καθηλωμένο και αυτό είναι μια από της ταυτότητες που έχει ο οριακός (ένας από τους ρόλους) . Ένας άλλος ρόλος είναι αυτός του δυναμικού και ανεξάρτητου, συχνά επιτυχημένου ενήλικα. Παρουσιάζει μια αντίφαση στις ταυτότητες του, ανάμεσα στο ρόλο του καθηλωμένου παιδιού και του ρόλου του ενήλικά του δυνατού, δυναμικού και φαινομενικά ανεξάρτητου.

Αυτή η διάσχιση είναι μια ακόμα ταυτότητα και είναι αυτή με την οποία κυρίως παλεύουν γιατί αυτός ο κρυμμένος εαυτός, ο καθηλωμένος, βγαίνει μόνο στις σχέσεις. Σε καταστάσεις που βιώνει κάνεις τη συγχώνευση, εκεί που το μικρό καθηλωμένο παιδί αναπτύσσει θυμό για την εξάρτηση, και ο οποίος θυμός, πηγάζει από αυτή του την καθήλωση.

Έτσι κάθε φορά που ο σχετιζόμενος άλλος θέλει να απομακρυνθεί ή να διαφοροποιηθεί, ανεβαίνει το απωθημένο άγχος στην επιφάνεια για την ίδια του την εξάρτηση. Εκεί κορυφώνεται ο θυμός ο οποίος είναι τόσο ανεξέλεγκτος γιατί είναι ψυχαναγκαστικός, και αφορά τον ίδιο του τον εαυτό και την δική του καθήλωση. Θυμός προς τον εαυτό, γιατί ενώ μπορεί να είναι ένας δυνατός και ανεξάρτητος για παράδειγμα επαγγελματίας καταλήγει με τις σχέσεις του να συγχωνεύεται, να εξαρτάται από τον άλλο άνθρωπο χωρίς όρια. Αυτό του δημιουργεί απωθημένο θυμό προς τον άλλο άνθρωπο για την δική του εξάρτηση, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι ο θυμός αυτός στρέφεται κατά βάση στον εαυτό του και ίσως και στα αρχαϊκά πρότυπά του για αυτή την εξάρτηση.

Ο Θυμός του Οριακού: έρχεται σαν καταιγίδα, γρήγορος και ξαφνικός. Στην συνέχεια νιώθει ενοχές και ντροπή και στρέφεται εναντίων του εαυτού με μια αυτό μομφή, νιώθει σαν το βρώμικό καθηλωμένο παιδί, που συχνά τρέχει να κρυφτεί από τον κόσμο. Δεν αισθάνεται άξιος να συνδέεται με κανέναν. Αυτός ο θυμός πρέπει να ελεγχθεί. Η σκέψη του οριακού τον ξεγελά, νομίζει ότι ο άλλος άνθρωπος τον κατέστρεψε, ότι του έχει κάνει μεγάλο κακό. Όμως είναι η πλάνη της σκέψης του που τον οδηγεί να περάσει τον άλλο από την εξιδανίκευση στην υποτίμηση, και ενώ αυτή η εξιδανίκευση και αυτή η υποτίμηση βρίσκεται μέσα του, αδυνατεί να το κατανοήσει και να δει ότι είναι η δική του εικόνα που προβάλλει στον άλλο.

Είναι μια εσωτερική διεργασία που συμβαίνει πολύ γρήγορα γιατί έτσι λειτουργεί ο ψυχαναλυτικός μηχανισμός της διχοτόμησης. Αδυνατεί λοιπόν το άτομο να δει ότι ο θυμός του δεν αφορά τον άλλον αλλά τον ίδιο και ότι πυροδοτείτε από την ματαίωση της παιδικής του ηλικίας, είναι μια οργή για την εξάρτηση που έχει, και οι σκέψεις του είναι εκεί για να τον πείσουν και ως αποτέλεσμα και να τον θυμώσουν.

Μόνο που οι σκέψεις του δεν είναι αληθινές εκείνη την ώρα, ότι και αν νομίζει ότι του κάνει ο άλλος, στην πραγματικότητα είναι αυτό που επιθυμεί ο ίδιος. Έχει φτιάξει λοιπόν τον ιδανικό λαβύρινθο για να πειστεί και να θυμώσει. Δεν μπορεί να συγχωρήσει τους άλλους. Βλέπει μόνο ένα μαύρο και ένα άσπρο. Ένα καθηλωμένο παιδί δεν μπορεί να δει το γκρι, να δει ότι ένας ενήλικας έχει και τρωτά σημεία. Όμως επειδή δεν επιτρέπει στον εαυτό του να έχει ελαττώματα και ατέλειες προβάλλει αυτή την αυτοτιμωρία και θεωρεί ότι και ένας άλλος άνθρωπος πρέπει με τον ίδιο τρόπο να μην επιτρέπει στον εαυτό του την ατέλεια. Ο θυμός του όταν ο άλλος διαφοροποιείται και επιτρέπει στον εαυτό του την ατέλεια τον ματαιώνει και ξεκινά και πάλι ο φαύλος κύκλος της αποδόμησης του άλλου.